Srednjovekovno utvrđenje Železnik nalazi se na oko dva kilometra severoistočno od niškog sela Miljkovac, kraj puta koji vodi za Cerje.
Smešteno je na omanjem stenovitom uzvišenju sa desne strane reke Toponice, koja oko njega pravi oštru okuku, okružujući ga sa tri strane. U narodu poznato i kao “Železna vrata”, odnosno, “Kula”, ovo utvrđenje je čuvalo prolaz iz oblasti Niša u Svrljišku dolinu, i obratno. Kako o njemu nema pomena u srednjovekovnim izvorima, ne zna se ko i kada ga je tačno izgradio. Pretpostavlja se da ga je podigao nepoznati vlastelin u drugoj polovini 14. veka, za vreme vladavine kneza Lazara Hrebeljanovića (1371—1389), kao deo sistema odbrane od nadolazeće turske opasnosti. Verovatno je, kao i obližnja utvrđenja Lipovac i Koprijan, stradao u napadima Turaka u prvoj polovini 15. veka.
Iako se Železnik svrstava u manje srednjovekovne gradove, po ostacima se da zaključiti da je građen prema ustaljenoj šemi toga vremena, tj. može se podeliti na gornji, srednji i donji grad, odnosno podgrađe. Do danas su delimično očuvani ostaci zapadnog i južnog bedema koji je opasavao grad, kao i zidovi višespratne donžon kule podignute na najvišoj tački brda.
Od kule su delimično sačuvani severni i istočni zid u visini od 3 metra, u kojima se i danas mogu videti otvori za drvene grede santrača. Zidovi utvrđenja su masivni i građeni od većih blokova lomljenog i pritesanog kamena u krečnom malteru. Debljina zidova u proseku iznosi oko 1,3 metara. Utvrđenje, iako nedovoljno istraženo, predstavlja značajan srednjovekovni kompleks i ima status spomenika kulture.
U blizini utvrđenja, u pravcu severoistoka, nalazi se srednjovekovna manastirska crkva posvećena Svetom Nikoli.
U mineju iz 1509. godine, bogoslužbenoj knjizi koja je ovde napisana, manastir se pominje pod imenom Železnik.
Sa južne strane Železnika nalazi se lokalitet Gradište, kako meštani nazivaju jedno uzvišenje sa stenovitom strmom liticom na levoj strani Toponičke reke. Na Gradištu ima vidljivih ostataka vizantijskog utvrđenja, koje je u 6. veku podigao Justinijan, kao deo odbrambenog sistema. Ovo utvrđenje je unutar bedema imalo crkvu sa oltarnom pregradom od mermernih ploča, stepeništem, apsidu za episkopa i zidove ukrašene freskama. Narodno predanje vezuje Gradište sa Železnikom pričom o prelaženju iznad reke preko razapetog platna.
Buna protiv Turaka
Utvrđenje se pominje u izvorima tek u 19. veku. Prvi zapis o Železniku potiče iz 1835. godine i sačuvan je na margini crkvene knjige Pentikostar, a govori o buni 16 niških sela protivu Turaka i sukobu kod Železnika. Zapis glasi: ‘’16. januara 1835. godine beše se na Železnik”. Ustanici su se utvrdili u kuli Železnik, ali su vrlo brzo pokleknuli pred jakom otomanskom vojskom. Deo pobunjenika uspeo je da pobegne tajnim kanalom koji je vodio u dubinu klisure i tako izbegne tursku odmazdu. Ovaj podatak govori da je utvrđenje bilo planski konstruisano, pružajući braniocima mogućnost povlačenja u slučaju osvajanja od strane napadača.
Verovanje o crvenom božuru
Na jednom mestu niže kule Železnik raste crveni božur. Kažu da se ovaj cvet jedino može naći kod kule i na Kosovu polju. Prema verovanju, crveni božuri cvetaju samo tamo gde su se vodile velike bitke i gde je palo puno junačke krvi na zemlju.
Tekst i fotografije autora Svetlane Dingarac preuzete sa sajta www.tvrdjave.rs
Zapratite Facebook stranicu
Interaktivna mapa Tvrđave Srbije
